Rembrandt en het kerstverhaal in een nieuw licht

Zelden is het kerstverhaal zo intiem en menselijk verbeeld als in Rembrandts De aanbidding der herders. De voorstelling van de geboorte van Christus behoort tot de meest geliefde thema’s in de Europese schilderkunst. Eeuwenlang hebben kunstenaars dit Bijbelse moment vastgelegd, elk vanuit hun eigen tijd en traditie. Binnen die rijke beeldgeschiedenis neemt Rembrandt van Rijn (1606–1669) een bijzondere plaats in. Zijn versie uit 1646, tegenwoordig te zien in de Alte Pinakothek in München, geldt als een van de meest verstilde en indringende interpretaties van het onderwerp.

Niet de grootsheid van het gebeuren, maar juist de intimiteit staat centraal in Rembrandts schilderij. De compositie is compact en de ruimte gehuld in donkerte. Dicht bij elkaar, deels in schaduw, zitten of staan de figuren rondom de kribbe. De herders zijn eenvoudig gekleed en tonen geen theatrale gebaren, maar een stille verwondering. Daarmee wijkt Rembrandt nadrukkelijk af van de uitbundige kersttaferelen die in de zestiende en vroege zeventiende eeuw gebruikelijk waren.

Het licht vormt het visuele én inhoudelijke middelpunt van het werk. Het lijkt te stralen vanuit het Christuskind zelf en raakt slechts fragmenten van de omringende figuren. Dit symbolische lichtgebruik benadrukt de verstilling en nodigt de toeschouwer uit om het tafereel met aandacht en rust te bekijken.

Rembrandt van Rijn, De aanbidding der herders, 1646.

Rembrandts spel met licht en nacht staat niet op zichzelf, maar sluit aan bij bredere Europese tradities. In Correggio’s La Notte (ca. 1528–1530) fungeert het kind eveneens als lichtbron, al overheerst daar een idealiserende, bijna hemelse sfeer. Caravaggio koos in zijn Aanbidding der herders (1609) voor een aardse benadering, met robuuste figuren en sterke contrasten. Rembrandt neemt elementen van beide over, maar vertaalt ze naar een meer persoonlijke, ingetogen beeldtaal.

Ook de Vlaamse schilderkunst behandelde dit thema op uiteenlopende manieren. Rubens koos voor monumentale dynamiek en kleur, terwijl Joos van Cleve juist helderheid en rijke symboliek bracht. Tegenover deze expressieve tradities staat Rembrandts bewuste reductie: minder decor, minder detail, meer menselijkheid en meer innerlijke beleving.

De aanbidding der herders laat zien hoe een vertrouwd religieus motief telkens opnieuw kan worden verbeeld. Door het verhaal terug te brengen tot zijn essentie en te focussen op licht, nabijheid en emotie, creëerde Rembrandt een kerstbeeld dat ook nu nog raakt.

Het schilderij is daarmee niet alleen een kunsthistorisch ijkpunt. Het is ook een stille herinnering aan de kracht van eenvoud en menselijkheid, precies zoals Rembrandt het bedoeld lijkt te hebben.

Juist in een tijd waarin Kerstmis vaak wordt omgeven door lichtjes, drukte en overvloed, spreekt Rembrandts verstilde benadering des te meer aan. De aanbidding der herders herinnert eraan dat de kern van het kerstverhaal niet ligt in pracht of decoratie, maar in nabijheid, aandacht en eenvoud.

Dat maakt dit zeventiende-eeuwse schilderij verrassend actueel. Het nodigt uit om, midden in een volle decemberagenda, even stil te staan en met dezelfde aandacht te kijken als de herders op Rembrandts doek.

Correggio, De Heilige Nacht, ca. 1529.

Caravaggio, Aanbidding der herders, 1609.

Joos van Cleve, De aanbidding der herders, ca. 1525.